Evropski duh srpske kulture: ARHITEKTURA

U vreme kada su pod sumnjom mnoga delovanja srpske istorije i kulture potrebno je podsetiti se brojnih pregnuća naših predaka, koji su zauvek učvrstili poziciju Srbije i njen identitet. To je danas važno imati na umu, ne samo kao istorijsku činjenicu, nego i kao određujuću konstantu naše pripadnosti jednoj civilizaciji – teritorijalno, duhovno i kulturno. I to ne zato što je danas poželjno biti Evropljanin, već zato što je to integralni deo naše kulture i identiteta.

Kao fenomen koji intenzivno konkuriše mnogim ondašnjim evropskim vrednostima, srpska kultura srednjeg veka posebno je zanimljiva. Njene glavne karakteristike, kao što su do jednog trenutka eklektičnost, a potom i osobenost na svim nivoima, prepoznate su kao evropske, kosmopolitske. Pečat ovakvim činjenicama je uvrštenje brojnih spomenika kulture u okvire svetske baštine koje su posebno čuvane i zaštićene pod okriljem UNESCO -a.

Srpska država srednjeg veka se, baš kao i danas, nalazila na raskršću dveju civilizacija – Zapadne i Istočne. Nije mi želja da ovde raspredam o svim nedaćama koje su ovakvim položajem zadesile Srbiju. Osvrnuo bih se na ona dostignuća srednjovekovne kulture koja su bila pandan zapadnim ili istočnim centrima moći, duhovnosti i graditeljske veštine. Želeo bih da kažem nešto više o arhitekturi toga vremena, koja je pretrajala do danas i za koju se veže ime manastir. Iako su to mesta u kojima monasi služe Bogu, i za koja se vežu mnoga čuda, oni su takođe bili i moderni hramovi ondašnjice, pred kojim je trebalo zadrhtati ili zaplakati, što od lepote, što od grandioznosti.

Poznato je da se srpska država prešla dug put od svoje naizgled katoličke do potpune pravoslavne verske orjentacije. Na tom putu stoje i manastiri, pomalo romanički, pomalo gotski i, naravno, vizantijski. Srpski vladari, počev od Nemanje, često su dovodili graditelje iz Primorja, južne Italije ili Francuske. Znanja koja su donosili i zapisali u kamenu pokraj, recimo reke Studenice, vremenom su dosegla visine studeničke kupole ili njene priprate. Najfiniji mermer kojim je obložena Nemanjina zadužbina, kao i sav ukras fasada, ovu zadužbinu stavljaju u red onih remek-dela južne ili centralnih oblasti Apeninskog poluostrva (sl. 1). Mišljenja pojedinih istraživača arhitekture idu do te mere da je Studenica napravila iskorak u odnosu na pomenute evropske primere upravo zbog složenosti područja na kojem nastaje, zbog susretanja Istoka i Zapada.

Ono što su u Francuskoj i Engleskoj Sen Šapel ili Vestminestarska opatija za Srbiju je Žiča, središte arhiepiskopije saobraženo zapadnoevropskoj filozofiji gradnje i ukrasa na temeljima vizantijske osnove. Šta tek reći za romaničku baziliku u Sopoćanima, ili Gradac Jelene Anžujske, koji je van svake sumnje nastao po uzoru na Studenicu, primeren znanjima i veštinama graditelja iz rodne Jelenine Francuske.

Period vladavine kralja Milutina u našoj istoriji prepoznat je kao vreme kada se Srbija istinski okreće Vizantiji. Ovo se odnosi i na arhitekturu. Međutim, ne možemo da ne pomenemo Banjsku, kraljevu zadužbinu koja svojom fasadom raznih boja neodoljivo podseća na brojne katedrale Toskane (sl. 2). Ili Dečane, o kojima francuski bard srednjovekovne arhitekture, Gabriel Mije,  govori sa posebnom setom, kao da se nalazi ispred kakvog hrama u Normandiji ili Veroni (sl. 3).

Skupina spomenika poznata pod imenom Moravska škola, nastala krajem 14. pa sve do kraja 15. veka, u istoriografiji se opisuje kao škola koja je u mnogome nadgadila Vizantiju, ostavljajući za sobom pitanja na koja mnogi za sada nemaju odgovore. Lazarica, Ravanica, Ljubostinja ili Kalenić zdanja su koja stoje potpuno usamljena unutar tomova srednjovekovne sakralne arhitekture.

Želja mi je bila da ukažem na vrednosti naših manastira na razini evropskih remek-dela. To ne znači da su ovi spomenici isti, kopirani i preslikavani. Analogije treba tražiti u tehnikama zidanja, formama, detaljima i planovima. Filozofija istočne, pravoslavne crkve uslovila je ograničene dimenzije njenih hramova, za razliku od zapadnih katedrala, visokih i „kitnjastih“. Ali, i onda, kao i danas, lepota i vrednosti ne mere se dužinom ili visinom. Arhitektura srednjovekovne Srbije, baš kao i slikarstvo, u sebi nosi misao svoga vremena, rekli bismo iznutra vizantijsku, a spolja latinsku.

Neki od gore navedenih manastira, koji se nalaze pod zaštitom UNESCO – a, zaslužili su to pravo upravo i zbog svoje evropske konstante. Oni su veoma bitne tačke na razvojnom putu evropske crkvene arhitekture. Osobenosti, ili spoj različitih uticaja, učinile su ova zdanja možda ne najbitnijim, ali svakako važnim nosiocima evropskog identiteta kada je graditeljstvo u pitanju. Ono što je logično i zanimljivo je da se srpska kultura evropskih vrednosti i načela ne zaustavlja samo na arhitekturi. Ona je izražena i u drugim vidovima umetnosti, u različitim periodima evropske i srpske istorije.